بالاتر از میدان ونک، در خیابان معروف به ماهتاب، پشت برج بلند آفتاب، قلعه‌ ای معروف به «قلعه ارامنه» وجود دارد که تعدادی از ارامنه در آن زندگی می‌کنند. کلیسایی نیز به نام کلیسای «میناس مقدس» در این قلعه ساخته شده که سال‌هاست مکان برگزاری آداب مذهبی ارامنه است. آربی کشیشیان مسئول روابط عمومی خلیفه‌گری ارامنه تهران درباره دلیل نامگذاری این کلیسا به نام میناس مقدس می‌گوید: در تاریخ مسیحیت دو میناس مقدس وجود دارد. یکی میناس مقدس که در کلیسا زندگی می‌کرد و تارک دنیا شد. دیگری سرداری است که در حکومت وقت روم، در راه اعتقاداتش و مخالفت با حکام آن زمان، با شکنجه جان داد. کلیسای «میناس مقدس» در «قلعه ارامنه» درحقیقت به نام وی، نامگذاری شده است.

 

کلیسای میناس مقدس در سال ۱۳۸۰ با شماره ۴۶۸۰ به ثبت آثار ملی ایران رسید. براساس گزارش ثبتی، قدمت کلیسا به سال ۱۲۳۳ شمسی باز می‌گردد. مسئول روابط‌عمومی خلیفه‌گری ارامنه تهران می‌گوید: «در حال حاضر در تهران ۸ کلیسای ارمنی وجود دارد که یکی از قدیمی‌ترین آنها کلیسای میناس مقدس است». سمیرا کردستانی کارشناس حفظ و مرمت آثار تاریخی درباره کلیسای میناس مقدس می‌گوید: «سبک معماری کلیسا، معروف به سبک بالزالیک‌ها و مربوط به دوره قاجار بوده و به علت قدمت طولانی از ارزش تاریخی بسزایی برخوردار است. در جایی از تاریخچه کلیسای میناس مقدس آمده است که زمین قلعه ارامنه که کلیسای میناس مقدس در آن واقع شده از زمین‌های وقفی میرزا حسن مستوفی الممالک، از رجال سیاسی و بنام دوره قاجار است. قبل از آنکه مستوفی زمین را خریداری کند در آنجا ۱۰ خانواده ارمنی ساکن بودند. 

 

 

سال ۱۸۳۰ میلادی، در زمان محمد شاه قاجار، صدر اعظم او، حاج میرزا آقاسی، ۱۳خانواده ارمنی را از چهارمحال بختیاری و دهات اطراف اراک به تهران آورد. آنها ۵ سال در چادر زندگی کردند و بعد از آن برای خود خانه ساختند. بعد تصمیم گرفتند کلیسا درست کنند. شاکه زرگریان از قدیمی‌ترین افراد ساکن قلعه ارامنه می‌گوید: «ناصرالدین شاه ۳۰۰ تومان به اهالی ده کمک کرد تا کلیسا را بسازند. آن زمان مستوفی، صدر اعظم ناصرالدین شاه و مالک زمین‌ها بود، کار ساخت کلیسا سال ۱۸۵۶ به اتمام رسید و مستوفی نیز صلیبی به رسم یادبود به کلیسا هدیه داد که هنوز در گنجه کلیسا موجود است. آن زمان دورتا دور حیاط کلیسا اتاق بوده که از آنها به‌عنوان کلاس‌های مدرسه استفاده می‌کردند. مدرسه عالی‌شان نیز نخستین مدرسه رسمی در کلیسا بود که بعدها امتیازش را به مدرسه ‌ای پشت سفارت روسیه فروختند.» زرگریان ادامه می‌دهد: «آن زمان در زمین‌ها و باغ‌هایی که متعلق به مستوفی بود مسلمانان و ارامنه با هم زندگی می‌کردند. آنها رعیت‌های مستوفی بودند. مستوفی قلعه‌ ای با ۴ برج برای ارامنه ساخت که همین قلعه ارامنه امروزی در ده ونک است.»

 

در حال حاضر از قلعه ارامنه فقط یک برج شکسته باقی مانده و کلیسای میناس مقدس که در طول این سال‌ها فقط تعمیرات جزئی داشته است. وارد کلیسا که می‌شوید نخستین تصویری که جلب توجه می‌کند قبر افراد مشهور ارمنی است. در حیاط کلیسا چند قبر سفید ترک خورده وجود دارد. روی آنها به ارمنی نوشته شده: آلک آقایان، وفات ۱۸۸۱... باخ چگول بقوسیان، وفات ۱۸۶۰... تاریخ قبرها قدیمی و متعلق به پیش از ۱۰۰ سال است. نینا طورسیان از دیگر ساکنان قدیمی قلعه ارامنه می‌گوید: «در گذشته افراد مشهور را در کلیسا دفن می‌کردند. تمام قبرهایی که در کلیسای میناس مقدس وجود دارد متعلق به افراد مشهور مانند کشیشان و سفیران است. ‌»

صدای آوازی آرام از داخل کلیسا به گوش می‌رسد. دو طرف سالن کلیسا صندلی‌های چوبی قرار دارد. روی دیوارها تابلو عکس‌های حضرت مسیح (ع) و چند صلیب به چشم می‌خورد. تابلو «لبخند ژوکوند» روی دیوار و تابلویی از حضرت مریم(س) و مسیح (ع) در محراب کلیسا چشمنواز است. کنار تابلو چند دسته گل و ۶ چراغ در دو طرف دیده می‌شود. کف سالن فرش است و چند مرد با لباس‌های مشکی، بنفش، آبی و قرمز بلند جلو محراب در رفت و آمدند.

 

 

دو طرف سالن کلیسا شمع روشن کرده‌اند. زنی با چهره‌ای مصمم شمع روشن می‌کند و بعد دعا می‌خواند. ساعتی بعد، تعداد افراد بیشتر می‌شود. روی صندلی‌های چوبی کلیسا دیگر جایی برای نشستن نیست. در بین حاضران دختر و پسرهای جوان ارمنی هم هستند. زنانی با لباس‌های نارنجی بلند وارد سالن می‌شوند. زنان توری به رنگ روشن بر سر دارند و پشت لباسشان صلیبی طلایی نقش بسته است. آنها گروه کر کلیسا هستند. صدای ارگ با آواز زنان در هم می‌آمیزد. همه بلند می‌شوند و آواز می‌خوانند. داخل محراب کودکان با شمع‌هایی در دست ایستاده‌اند. صدای ناقوس به گوش می‌رسد. نگاه ساده و معصومانه کودکی با شمعی در دست تو را می‌برد به گذشته‌های دور. به اعتقادات و آداب و رسوم کهن که سال‌هاست کلیسای میناس مقدس شاهد آن است. با ورود اسقف اعظم و دو کشیش مراسم آغاز می‌شود. فضای داخل کلیسا آمیخته به آواز و دود کندر است که از ظرفی فلزی ‌ـ توسط مردی که لباس سیاه بلندی بر تن دارد ‌ـ پخش می‌شود. کشیش عباراتی می‌خواند و بعد روبه‌روی عکس مسیح در محراب تعظیم می‌کند. مردی با تصویر مسیح مصلوب و یارانش که روی چرم نقاشی شده، سالن را دور می‌زند. زن‌ها و مردهای داخل سالن تصویر را لمس می‌کنند. صدای ناقوس کلیسا به گوش می‌رسد و موسیقی اوج می‌گیرد.